 |
| Trục đường Phương pháp Mạng 04 tuần Tám sáng 11-11, đoạn gần ngã ba Ông Tạ hướng về ngã tư Bảy Nhân từ. Đây là con đường Thiên Lý thời nhà Nguyễn và là trục dọc của đại đồn Chí Hòa - Ảnh: M.C. |
Kỳ 1: Thử dựng lại đại đồn Chí Hòa trong khoảng... nghĩa địa cũ
Phiên bản đồ quân sự mà trung úy hải quân Pháp Léopold Pallu, sĩ quan tùy viên tổng hành dinh tướng Charner (lãnh đạo lực lượng thủy quân lục chiến tiến công đại đồn Chí Hòa) vẽ là hình ảnh rõ nhất về đại đồn Chí Hòa.
Đại đồn lớn đến mức trong Lịch sử cuộc viễn chinh Nam kỳ năm 1861, Léopold Pallu gọi đó là thành (citadelle).
Đại đồn Chí Hòa lớn gấp 15 lần thành Gia Định
Thành Gia Định bị thất thủ năm 1859 vuông vức, mỗi cạnh khoảng 450m, tổng quy mô khoảng hơn 0,2km2 (hơn 20 ha).
Cụm đồn lũy Chí Hòa chỉ tính riêng khu vực chính (đại đồn) đã gần 3km2 (300 ha).
Những đồn lũy trước tiên của đại đồn được xây đắp ngay sau khi thành Gia Định thất thủ ngày 14-2-1859. Theo Monographie de la province de Gia Đinh (chuyên khảo về tỉnh giấc Gia Định - 1902), thượng thư bộ Hộ Tôn Thất Hiệp đã sai lính đắp đồn Tiền trên phố Thiên Lý (nay là Bí quyết Mạng Bốn tuần Tám) đi Tây Ninh. Đồn Hữu (phải) và đồn Tả (trái) nhì bên.
Lúc này quân Pháp đang ở khu vực trọng tâm Sài Gòn.
Nhị bên đã từng đụng độ nhau. Nhị 04 tuần sau khi thất thủ Gia Định, 6g sáng 10-4-1859, một nhóm quân Việt từ đồn Tiền đi Chi nhánh Lớn đã bất thần đụng một tiểu đội Pháp. Nhì bên dàn quân và nổ súng tham gia nhau. Cả nhị bên đều có người chết.
Một năm sau, 16-4-1860, Pháp đánh choán khu vực chùa Cây Mai (góc Nguyễn Thị Ốm - Hồng Bàng hiện nay) và chùa Kiểng Phước (theo học giả Vương Hồng Sển và nhà văn Sơn Nam, nằm góc Lý Thường Kiệt - Nguyễn Chí Thanh, có thể ở khu vực Trường ĐH Y dược TP.HCM bây giờ) mà lính Việt lúc ấy đang đóng quân.
Người Pháp công ty đánh chiếm hữu tiếp đồn Tiền nhưng chạm mặt sự chống trả mạnh mẽ của quân dân đại đồn nên đã tổn thất nặng, phải co cụm trở về.
 |
| Quân nhân Pháp (trái), Việt (giữa) và Tây Ban Nha (phải) trong trú đóng khu vực đại đồn Chí Hòa và bao quanh đồn - Ảnh tư liệu |
Triều đình Huế cử Nguyễn Tri Phương vào Nam với chức kinh lược đại thần để nhân tố khiển mọi việc. Ông đã tu bổ, xây dựng vững bền, diện tích hơn phòng tuyến đồn lũy, sinh ra rõ nét đại đồn Chí Hòa.
Theo phiên bản đồ của Léopold Pallu, đại đồn có hình thang dài, đáy lớn lõm ở giữa (theo hình thế một con rạch tự nhiên chảy ra kênh Nhiêu Lộc - con rạch này giờ không còn), cắt qua Cách Mạng Tháng Tám hiện nay ở đoạn đường Bắc Hải. Đáy nhỏ xíu nằm khoảng khu vực đường Trương Công Định, Bàu Cát (Tân Bình).
Đại đồn nằm dài theo tuyến phố Thiên Lý (nay là Phương pháp Mạng 04 tuần Tám - trên bản đồ bây chừ chiều dài này khoảng gần 3km). Bạn dạng đồ vẽ rất rõ đồn gồm năm khu vực cách biệt nhau theo chiều ngang này; mỗi khu vực như một thành lũy riêng biệt, hỗ tương bằng những cánh cổng lớn chắc chắn như cổng thành.
Có lẽ kiến tạo này để phòng khi khu vực nào thất thủ, quân đồn trú có thể rút sang khu vực khác và thực tại đã xảy ra như vậy khi Pháp tiến công đại đồn sau này.
Riêng khu vực sau cuối có thêm một tường bao bên trong và nhì đồn lớn bên ngoài, theo bản đồ hiện nay một ở khoảng ngã tư Bảy Hiền hậu và một ngay cạnh vòng xoay Lăng Phụ vương Cả. Phiên bản đồ ghi fort des Mandarins (đồn lãnh đạo).
Đầm Sen gần đại đồn được tận dụng bưng bít cạnh dài phía nam đại đồn. Và thực tại, khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha tấn công, họ đã phải tấn công vòng qua khu đầm này.
 |
| Đại đồn Chí Hòa (màu cam - khu vực lãnh đạo nằm gần Bà Quẹo - phía bắc đại đồn) và hệ thống đồn lũy bao quanh (đỏ). Giữa các đồn phía nam có thêm nhị lũy dọc và ngang mà bản đồ ghi là phòng tuyến mới (nouvelle ligne). Bản đồ này vẽ thiếu đồn Tây Thới giữa đồn Thuận Kiều và Rạch Tra. Các điểm màu tiến thưởng là "phòng tuyến chùa" của liên quân Pháp - Tây Ban Nha. Màu hồng là thành Gia Định thất thủ năm 1859 - Phiên bản đồ tiến quân của Léopold Pallu - Đồ họa: Trị Thiên |
 |
| Vị trí đại đồn Chí Hòa trên bạn dạng đồ Sài Gòn và vùng lân cận 1892. Lúc này con rạch tự nhiên tạo nên góc lõm của đại đồn vẫn còn. Bên hông đại đồn là Đầm Sen. Khi tiến công đại đồn, liên quân Pháp - Tây Ban Nha phải tiến công vòng qua đây - Ảnh tư liệu - Đồ họa Trị Thiên |
 |
| Vị trí đại đồn Chí Hòa trên bạn dạng đồ hiện nay - Đồ họa: Trị Thiên |
13 đồn lũy rậm rạp vòng quanh đại đồn và áp sát Sài Gòn - Cơ sở Lớn
Thật ra, không chỉ co cụm trong khu vực 3km2 đại đồn, tướng Nguyễn Tri Phương còn cho xây dựng thêm hàng loạt đồn lũy mới bảo kê đại đồn từ vòng ngoài với khuôn khổ giữ vững rất rộng, hàng trăm km2.
Cụ thể, thay cho đồn Cây Mai và đồn Kiểng Phước bị mất, bên cạnh đồn Hữu rất lớn cách thức đồn Cây Mai (đã bị Pháp choán) gần 2km, ông cho xây dựng bốn đồn khác phần lớn áp sát nhì đồn cũ, có đồn chỉ cách thức 400, 500m. Hai chiến lũy dài khoảng 5km nối các đồn với nhau để bảo kê nhau cùng với kiểm soát an ninh từ xa cạnh phía nam dài 3km.
Mặt bắc đồn cũng có bốn đồn nằm cạnh các con rạch: một đồn nằm ở khu vực cầu Lê Văn Sỹ bây chừ, nhì đồn nhị bên cầu Kiệu - ba đồn này bí quyết thành Gia Định thất thủ khoảng 3km. Một đồn khác rất lớn bạn dạng đồ quân sự của Léopold Pallu ghi fort Annammite (đồn An Nam) nằm giữa rạch Vàm Thuật và cầu kinh Thanh Đa - chúng tôi ước đoán ở khúc nối rạch Lăng và rạch Cầu Sơn, khoảng các con phố Nguyễn Xí (Bình Thạnh) bây chừ. Đồn này án ngữ con đường cần thiết đi Biên Hòa, nối với nhóm quân Việt ở thành Biên Hòa chưa bị chiếm lúc đó.
Hai đồn khác, một nằm sát khu vực chỉ đạo của bộ phận lãnh đạo đại đồn (Nguyễn Tri Phương, Tôn Thất Hiệp, Phạm Thế Hiển - bạn dạng đồ ghi là des Mandarins), nay là khoảng ngã tư Bảy Nhân hậu và một nằm gần khu vực vòng xoay Lăng Thân phụ Cả bây chừ.
 |
| Khu vực ngã tư Bảy Hiền về hướng Bà Quẹo hiện giờ. Đây là khu vực trọng tâm chỉ huy đại đồn Chí Hòa xưa - Ảnh: M.C. |
 |
| Vòng xoay Lăng Phụ thân Cả sáng 11-11. Khu vực này xưa cũng có đồn cạnh bên khu lăng mộ này để kiểm soát quân Pháp từ hướng Nam Kỳ Khởi Nghĩa và bảo kê đồn lãnh đạo ở ngã tư Bảy Hiền hậu - Ảnh: M.C. |
Phía sau đại đồn, về hướng bắc cũng có ba đồn lớn: Thuận Kiều (ở Tân Thới Nhứt, Q.12 bây giờ) và Tây Thới (thị trấn Tân Thới Nhì, Hóc Môn), Rạch Tra (nằm giữa địa Hóc Môn - Củ Chi) nhằm hỗ trợ đại đồn cũng như rút quân về phía Tây Ninh khi cần thiết.
Theo nhà văn Phan Trần Chúc, một vị tướng Pháp lúc đó ca ngợi ngợi: "Thấy qui định dụng binh của Nguyễn Tri Phương, người ta phải tin rằng vị nguyên suý anh hùng của nước Nam đã nhân thức phương lược xây dựng lối pháo đài trợ thì thời như Totleben ở Sébastopol, Denfert Rochereau ở Belfort, Osman Pacha trong trận Plevna".
Quân Pháp nhận xét: "Thành lũy của Nguyễn Tri Phương dựng mau như nấm mọc, hễ chỗ nào có lối đi là có ngay chiến lũy cản trở".
Có quan điểm nghĩ là sau khi mất thành Gia Định năm 1859, nhà Nguyễn chủ trương "thủ để hòa", nhưng cam kết đội ngũ quân dân Việt khu vực đại đồn Chí Hòa không chỉ thủ mà thực tiễn đã có lúc tiến công dữ dội hàng ngũ quân Pháp đang chiếm hữu đóng khu vực bên ngoài thành Gia Định và dọc kinh Bến Nghé.
Cụ thể, theo nhà văn Phan Trần Chúc, "sau khi phong toả được quân Pháp, Nguyễn Tri Phương cho quân liều chết dưới mưa đạn để hãm đồn Cây Mai. Trong đêm 3 và 4-7-1860, 3.000 quân của ông đã anh dũng chiếm được một đồn lũy do đại úy người Tây Ban Nha Fernandez chỉ huy với 100 lính Tây Ban Nha và 60 quân nhân Pháp. Trong tháng 11 cùng năm, quân Pháp lại tấn công khốc liệt các pháo đài ở Gia Định nhưng quân nhà Nguyễn đã tấn công lui được kẻ địch làm quân Pháp bị thiệt hại... (Nguyễn Tri Phương - Nxb Văn Hóa Thông Tin).
Cũng từ khu vực đại đồn, các hàng ngũ dân binh Việt đã rộng rãi lần bỗng nhiên nhập tận nơi quân Pháp trú đóng, như chiều 7-12-1860 đội ngũ này đã phục kích giết mổ chết đại úy thủy quân lục chiến Barbé khi viên sĩ quan này trong khoảng chùa Khải Tường (Trường THPT Lê Quý Đôn, Q.3 bây chừ - tuyến phố Lê Quý Đôn bên hông Trường THPT Lê Quý Đôn trước 1955, chính quyền Pháp đặt tên là tuyến phố Barbé) tới đền Hiển Trung (nay thuộc khu vực Bộ Công an trên đường Nguyễn Trãi, Q.1).
Léopold Pallu viết: "Chiều hôm đó, đại úy thủy quân Barbé cưỡi ngựa đi tuần tra như không lệ. Bạn hữu sát nhân rình rập trong một bụi cây... Ông bị đột nhiên kích bằng giáo té ngay xuống ngựa. Bằng hữu An Nam liền cắt đầu, bò qua các bụi rậm và cỏ cao trở về giới tuyến cũ của thành Kỳ Hòa (tên người Pháp gọi đại đồn Chí Hòa). Sáng hôm sau, người ta thấy phần cơ thể còn lại (của Barbé) bị bỏ bên vệ tuyến phố...".
Quân dân Việt ở toàn cục khu vực đồn lũy Chí Hòa cuối năm 1860, theo các tư liệu của người Pháp có khoảng 21.000 quân chính quy và 10.000 quân dân dũng (vốn khiến cho ở đồn điền nên còn gọi là lính đồn điền, "mến nghĩa làm cho quân mộ"). Bên cạnh đó, quân Pháp - Tây Ban Nha lúc cao điểm chỉ có khoảng 800 quân, bị vây chặt tới nỗi sáu, bảy tháng liền không chiếm được thông tin gì từ phía Pháp.
Ngươc lại, có nhẽ quân dân nhà Nguyễn cũng không nắm hết thực lực địch nên chưa quyết định tổng tiến công tái chiếm giữ thành Gia Định.
"Một cơ hội giải phóng quốc gia đã bị bỏ dở" - phần đông các nhà tìm hiểu, nhà văn hóa của chúng ta đã thốt lên tiếc nuối rẻ về thời kỳ này tương tự.
Đón đọc kỳ 3: Quân Việt ở đại đồn Chí Hòa gan góc hơn quân Tây, coi thường cái chết và "hình ảnh kỳ lạ" mà lính Pháp - Tây Ban Nha chứng kiến khi tấn công đại đồn Chí Hòa?
Xem tại: váy ngủ hoạt hình
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét